Genomineerden Vertaalwedstrijd 2023 Frans

De jury had als vertaalopgave voor de vertaalwedstrijd van Nederland Vertaalt 2023 een gedicht gekozen van Gérard de Nerval (1808-1855), ‘Notre-Dame de Paris’. Nerval schreef het als twintiger en nam het op in zijn bundel Odelettes. Het is een kleine ode aan een beroemde kathedraal. De dichter voorziet dat Notre-Dame over vele jaren nog slechts een ruïne zal zijn, aangevreten door de tand des tijds. Hij gebruikt daar een pakkend beeld voor: de tijd als wolf, de Notre-Dame als een os die wordt geveld en waaraan wordt geknaagd tot op het bot. De vorm van het gedicht is vast, zoals indertijd gebruikelijk, met een streng rijmschema en een vastberaden metrum. De inhoud is tamelijk transparant, al is er een passage waarvoor je wel even je grammaticale kennis moet inzetten. Want overleeft Parijs misschien Notre-Dame, of begraaft Notre-Dame misschien Parijs? Uit de vertalingen die de jury onder ogen kreeg, bleek wel dat dit in het origineel nogal ingewikkeld was geformuleerd.

Het aantal ingezonden vertalingen bedroeg 116. Daar zat geen broddelwerk bij, en de jury maakt dan ook een diepe buiging voor iedereen die zijn of haar krachten op het vertalen van dit gedicht heeft beproefd. Respect ook voor hen die misschien halverwege zijn gestrand. Want het vertalen van een gedicht als ‘Notre-Dame de Paris’ is echt een lastige, soms ontmoedigende evenwichtsoefening. Op welke plek offer je aan de vorm, op welke plek aan de betekenis? Lever je het rijm in om het metrum te behouden, of andersom? Zijn er fragmenten in de tekst waar je een klinkerrijm dat elders verloren ging, kunt compenseren? De noodzaak van zo’n ingewikkeld afwegingsproces maakt duidelijk dat programma’s als ChatGPT en DeepLTranslate vooralsnog het nakijken hebben. Een vertaling van zo’n gedicht vergt denk- en knutselwerk van een echt mens. 

Voor de jury gold als belangrijkste criterium dat de vertaling ook weer een gedicht moest hebben opgeleverd. Een gedicht zonder rijm maar in een regelmatig ritme is nog steeds een gedicht. Een erg lange versregel, waarin alle nuances van de betekenis zijn ondergebracht, zou poëtischer zijn geweest in kortere vorm en met een afgevlakte betekenis, en daarom te prefereren. Lichte betekenisafwijkingen wogen voor de jury niet al te zwaar, al was het ook weer niet de bedoeling dat de fantasie bovenmatig haar gang kon gaan. En grote registersprongen – van plechtstatig naar losjes, of omgekeerd – konden rekenen op een kritisch potloodstreepje in de desbetreffende vertaling. 

In eerste instantie beoordeelden de twee juryleden ieder voor zich alle 116 inzendingen, die elk waren voorzien van een nummer; door het hele beoordelingsproces heen is die anonimiteit strikt gehandhaafd. In het kader van de individuele beoordeling kon een jurylid een vertaling voorzien van een A (goed), van een B (minder goed) of van een C (nog minder goed). Het organiserend bureau Verstegen & Stigter bundelde de beoordelingen en stelde een rangorde op, van twee maal A aan de top tot twee maal C helemaal onderaan, en alles daartussenin. Met behulp van hun eerder gemaakte aantekeningen bekeken de juryleden vervolgens nog eens nauwkeurig waar de verschillen en overeenkomsten in hun kwalificaties zaten. Op 20 oktober was er een echte vergadering, waarin ze hun indrukken wisselden en bepaalde vertalingen nog eens opnieuw gezamenlijk bestudeerden, soms hardop voorlazen. Aan het eind van die vergadering kostte het gelukkig weinig moeite om eensgezind tot drie nominaties te komen. De genomineerden zijn, in alfabetische volgorde:

Marion Everink

Ze wist het rijm te handhaven en gebruikte mooie formuleringen als ‘zwaargebouwde gigant’, ‘robuuste ribben’ en ‘sombere bouwval’.

Elly de Goede

Ze vertaalde consequent en ook wel verrassend in versregels van tien lettergrepen. Mooie klinkerrijmen in ‘met stompe tand somber aan haar stenen botten knagen’.

Maret van Hagen

Vorm en betekenis wist ze beide te behouden. Geslaagde formuleringen als ‘trotse bouwval’ en ‘buigt het geraamte krom’. Met klinkerrijm in ‘de stenen laten los […] knaagt aan een bot.’  en in nog veel meer -o-klanken.

Elk van de vertalingen heeft vanzelfsprekend ook zwakke punten, maar die noemt de jury niet in dit rapport, dat is meer iets voor in de workshop.

Uiteindelijk is de jury tot een unaniem oordeel gekomen: de beste vertaling is die van Maret van Hagen. We feliciteren en bewonderen haar, zoals we ook alle anderen bewonderen die zich aan de vertaling van dit gedicht hebben gewaagd.